Η Γέννηση του Κινηματογράφου (Μέρος Πρώτο)

Από τον Αχιλλέα Παπακωνσταντή

Εν αρχήν ην το φως (Lumière)... Το ζήτημα του χρονικού σημείου γέννησης του σινεμά μοιάζει να έχει εύκολη απάντηση για τους μυημένους σινεφίλ. Ή μήπως όχι; Ο περί εκκίνησης προβληματισμός είναι κεφαλαιώδης για την κατεύθυνση που θα ακολουθήσουν στη συνέχεια όλοι οι κινηματογραφικοί κλάδοι, από την Ιστορία στη Θεωρία κι από την Κριτική ως την Ανάλυση. Η οποιαδήποτε επιλογή στο ερώτημα "ποιος εφηύρε το σινεμά" μαρτυρά την εκούσια ή μη υιοθέτηση κριτηρίων με διαρκείς κι αναπόφευκτες συνέπειες στη σημερινή μας επαφή με την τέχνη που είθισται να απαριθμούμε ως την έβδομη - ένας από τους πολλούς ορισμούς που η ακόλουθη παρουσίαση των βασικών υποψηφιοτήτων φιλοδοξεί να θέσει υπό αμφιβολία.

Louis και Auguste Lumière: η ημερομηνία μύθος

28 Δεκεμβρίου 1895: Η τρομοκρατημένη αντίδραση των ανυποψίαστων θεατών του παριζιάνικου Grand Café μπροστά στη θέα της άφιξης του τρένου είναι ένα από τα θεμελιώδη κεφάλαια της κινηματογραφικής μυθολογίας - κι ας ανταποκρίνεται ελάχιστα έως καθόλου στην πραγματικότητα. Το συγκεκριμένο φιλμ γυρίστηκε από τους αδελφούς Lumière το 1897, άρα είναι πρακτικά αδύνατο να είχε προβληθεί δύο χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο, ο συγκεκριμένος αστικός μύθος είναι ενδεικτικός αφενός της καινοτομίας που σήμανε το θέαμα της κινούμενης εικόνας για την κοινωνία του 19ου αιώνα, αφετέρου του ακλόνητου κύρους που απέκτησε η συγκεκριμένη ημερομηνία στο συλλογικό ασυνείδητο των σινεφίλ. Και οι θρύλοι δε σταματούν εκεί. Η περίφημη συνάντηση ανάμεσα σε Méliès και Lumière το ίδιο βράδυ, άμα τη λήξη της "παράστασης", δεν μπορεί παρά να είναι προϊόν φαντασίας. Οι βιομήχανοι από τη Λυών δεν έδωσαν το παρόν στη συγκεκριμένη προβολή, ενώ ο Méliès είχε ήδη έρθει σε επαφή με τον περίφημο cinématographe από το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, όταν ο Antoine Lumière (πατέρας των Louis κι Auguste), ξεκινώντας διαπραγματεύσεις σε διάφορες αίθουσες της πρωτεύουσας, πέρασε κι από το Théâtre Robert-Houdin όπου ο μυστακοφόρος ταχυδακτυλουργός μάγευε ήδη τα πλήθη.

Άλλη μία ιστορική διαπίστωση έρχεται για να θολώσει περισσότερο τα νερά: η προβολή της 28ης Δεκεμβρίου δεν ήταν η πρώτη για τον κινηματογράφο των Lumière. Καθόλη τη διάρκεια του 1895, βρίσκουμε καταγεγραμμένες τουλάχιστον έξι δημόσιες εμφανίσεις. Η πρώτη τοποθετείται στις 22 Μαρτίου (εννιά μήνες νωρίτερα!), στην αίθουσα του Βιομηχανικού Επιμελητηρίου στο Παρίσι. Συναντάμε ακόμα δύο παρουσιάσεις στο αμφιθέατρο της Σορβόννης στις 17 Απριλίου και στις 16 Νοεμβρίου, δύο στη Λυών στις 10 και 12 Ιουνίου, ενώ στις 10 Νοεμβρίου η χάρη του κινηματογράφου φτάνει μέχρι τις Βρυξέλλες. Συνεπώς, το εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί έχουμε επιλέξει την 28.12.1895 ως ημερομηνία γέννησης του σινεμά. Πολύ απλά διότι πρόκειται για την πρώτη δημόσια επί πληρωμής προβολή. Επιλέγοντας, λοιπόν, αυτήν την υποψηφιότητα, δεχόμαστε εξορισμού ότι ο κινηματογράφος υπάρχει από τη στιγμή που μια συγκεκριμένη πρακτική καθιερώνεται: οι θεατές πληρώνουν για να δουν όλοι μαζί μία ή περισσότερες ταινίες. Άρα, τα κριτήρια της συλλογικής εμπειρίας και της οικονομικής συνδιαλλαγής μας οδηγούν στη θέση πως σινεμά δε σημαίνει μία μηχανή/συσκευή, ούτε τα προϊόντα της (οι ταινίες), αλλά μία καθορισμένη πολιτιστική δραστηριότητα.

Σε αυτό το σημείο, αξίζει να υπογραμμίσουμε την πληθωρικότητα με την οποία η επιστήμη καταπιάστηκε με το ζήτημα της κινούμενης εικόνας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στο πλαίσιο αυτό, δεκάδες συσκευές παρόμοιες με τον cinématographe των Lumière είδαν το φως σε Ευρώπη κι Αμερική σχεδόν ταυτόχρονα και διάφορες προβολές έλαβαν χώρα. Σε μία από τις πλέον γνωστές περιπτώσεις, ο Max Skladanowsky παρουσίασε τη δική του εφεύρεση, Bioskop, την 1η Νοεμβρίου 1895 στο Βερολίνο. Μάλιστα, επρόκειτο και σε αυτήν την περίπτωση για δημόσια επί πληρωμής προβολή. Η διαφορά από την παράσταση του Grand Café ήταν πως το Bioskop παρουσιάστηκε στη μέση ενός προγράμματος vaudeville, για το οποίο οι θεατές είχαν ήδη πληρώσει εισιτήριο. Έτσι, η επιλογή μόνο μίας από τις τόσες διαφορετικές ημερομηνίες αναφορικά με την εκκίνηση της κινηματογραφικής Ιστορίας αποκαλύπτει πολύ συγκεκριμένα κριτήρια. Άλλωστε, υπάρχουν και οι ερευνητές που βλέπουν μεν στους αδελφούς Lumière την απαρχή όλων, την τοποθετούν δε στις 13 Φεβρουαρίου 1895, την ημερομηνία δηλαδή κατά την οποία τα δυο αδέλφια υπέβαλαν το αίτημα για χορήγηση διπλώματος ευρεσιτεχνίας για τον cinématographe. Για αυτούς τους ερευνητές, το σινεμά είναι πάνω από όλα μία μηχανή.