Από τον Αχιλλέα Παπακωνσταντή
Thomas Alva Edison: ο βιομήχανος εφευρέτης
Η δεύτερη
διασημότερη υποψηφιότητα για την γέννηση του κινηματογράφου ακούει στο όνομα Thomas A. Edison. Ήδη από το 1893, ο εφευρέτης του φωνογράφου καθιερώνει τη συσκευή καταγραφής κινούμενων εικόνων, Kinetoscope, με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Στις 14 Απριλίου 1894, αρχίζει η εμπορική της
εκμετάλλευση στις ΗΠΑ. Η σημαντικότερη, ωστόσο, ημερομηνία είναι η 23 Απριλίου
του ίδιου έτους, οπότε κι έχουμε την πρώτη επίδειξη του Vitascope, της πρώτης συσκευής προβολής
ταινιών. Με όρους καθαρά χρονολογικούς, λοιπόν, μοιάζει παράλογο η επικρατούσα ιστοριογραφική
θέση να αρνείται στον Edison την πρωτοπορία. Η εξήγηση βρίσκεται στην μη ικανοποίηση
του κριτηρίου της συλλογικής εμπειρίας.
Το Vitascope ήταν προορισμένο για ατομικές προβολές, με τον κάθε θεατή να σκύβει μέσα στη
μηχανή για να μπορέσει να παρακολουθήσει το φιλμ. Πάντως, στο δαιμόνιο
Αμερικανό βιομήχανο πιστώνεται η ιδέα της εμπορικής εκμετάλλευσης, αφού δική
του ιδέα ήταν το κοινό να "γλυστράει" το νόμισμα (nickel) για να μπορέσει να παρακολουθήσει την παράσταση.
Η περίπτωση Edison είναι ενδεικτική για τις συνέπειες
της επιλογής εφευρέτη στη διαχρονική σχέση μας με τον κινηματογράφο. Σήμερα οι
ταινίες του κυκλοφορούν σε dvd και
θεωρούνται τα πρώτα φιλμ στην Ιστορία (γυρισμένα σε studio και με ηθοποιούς μεγάλους σταρ
της εποχής, σε αντίθεση με τη λογική ντοκιμαντέρ των Lumière), ενώ η σταδιακή πορεία
προς ολοένα και πιο "ιδιωτικές" προβολές (από τη σκοτεινή αίθουσα
στην τηλεόραση, στο vhs, στο dvd, στην οθόνη του υπολογιστή και σιγά σιγά στα ipad, iphone, κτλ.)
μοιάζει να δικαιώνει την υποψηφιότητα του Edison και τη δική του ερμηνεία περί
κινηματογραφικού θεάματος.
Emile Reynaud και Etienne-Jules Marey: οι μεγάλοι πρωτοπόροι
Με βάση το
κριτήριο της πρώτης δημόσιας επί πληρωμής προβολής, το χρονολογικό προβάδισμα
ανήκει στην υποψηφιότητα του Emile Reynaud. Μαθηματικός
σε ένα μικρό γαλλικό χωριό, παθιάζεται σταδιακά με το χώρο του θεάματος και,
μετά από μια σειρά ευφάνταστες εφευρέσεις, γνωρίζει μεγάλη επιτυχία το 1892 με
το Οπτικό Θέατρο (ή τις Φωτεινές Παντομίμες, όπως τις αποκαλούσαν οι απλοί
θεατές της εποχής). Η ένσταση στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι τεχνικής φύσεως:
οι προβολές του Reynaud δεν αφορούν φωτογραφικά καρέ (κι ας ήταν εκ των πρώτων
που χρησιμοποίησαν διάτρητο φιλμ), αλλά κινούμενα σχέδια. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι
τα τελευταία προηγούνται χρονικά του κινηματογράφου των Lumière. Επιπτώσεις στην εποχή
μας; Το "σινεμά" της Pixar και
λοιπών εταιρειών animation, αναζητά την
ρίζα της κινηματογραφικής του ιστορίας πίσω στο 1892! Άλλωστε, οι pantomimes lumineuses του Reynaud ήταν σαφέστατα ανώτερες σε διάρκεια κι αφηγηματική
πολυπλοκότητα από οτιδήποτε έδωσε ο κατά στενή έννοια κινηματογράφος στα πρώτα
δέκα και βάλε χρόνια της ζωής του.
Επί γαλλικού
εδάφους, όμως, ο μεγαλύτερος διεκδικητής της πρωτοκαθεδρίας των Lumière υπήρξε ανέκαθεν ο Etienne-Jules Marey. Ούτε βιομήχανος σαν τα αδέρφια από τη Λυών και τον Edison, ούτε άνθρωπος του θεάματος σαν τον Reynaud, ο Marey ήταν φυσιολόγος με μακροχρόνιες έρευνες πάνω στην ανάλυση της κίνησης. Το
1888 εγκαινιάζει τη χρονοφωταγραφική του συσκευή με τα διαφορετικά στάδια της
πορείας ενός δρομέα να καταγράφονται πάνω σε μία πλάκα. Το 1890 προχωράει ένα
ακόμα βήμα παραπέρα. Θα είναι ο πρώτος όλων που θα χρησιμοποιήσει φιλμ,
παραγγέλνοντας την κατασκευή του από την Kodak/Eastman. Οι
υπερασπιστές της υποψηφιότητας Marey τονίζουν, δικαίως, πως ο cinématographe Lumière δεν ήταν παρά μία απλή βελτίωση του χρονοφωτογράφου, ενώ σήμερα οι δοκιμές
του Γάλλου επιστήμονα κυκλοφορούν σαν ταινίες σε dvd. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στον Marey απουσιάζει η ιδέα του θεάματος.
Οι δημιουργίες του απευθύνονταν αποκλειστικά στους συναδέλφους του και σε αυτές
η σύνθεση της κίνησης (άρα και η έννοια της προβολής όπως τη γνωρίζουμε σήμερα)
δεν υφίσταται. Μάλιστα, παρακολουθώντας λίγα χρόνια αργότερα μία βραδιά ταινιών
Lumière, ο Marey θα δηλώσει όλος απορία: "Που είναι το ενδιαφέρον να φιλμάρεις κάτι
στην κανονική του ταχύτητα και, έπειτα, να το προβάλεις πάλι στην κανονική του
ταχύτητα;".
Επίλογος
Φυσικά, είμαστε
ακόμα πολύ μακριά από το να εξαντλήσουμε τις υποψηφιότητες για την απαρχή του
σινεμά. Για παράδειγμα, κάποιος σαν τον ιστορικό Georges Sadoul τοποθετεί την εκκίνηση στο 1832, με την εφεύρεση του phénakistiscope (ένα παιχνίδι
οφθαλμαπάτης, πρόδρομος του ζωοτροπίου) από τον Joseph Plateau, ενώ ο Henri Langlois, ιδρυτής της γαλλικής ταινιοθήκης, φτάνει στα μισά του 17ου αιώνα και στις
πρώτες παραστάσεις μαγικής λατέρνας. Σκοπός του παρόντος κειμένου είναι να
"ανοίξει" τη συζήτηση γύρω από τον ορισμό του κινηματογράφου και τον
ιστορικό του ρόλο στην κοινωνία. Και μία καλή αρχή θα ήταν να αναρωτηθούμε εάν
το σινεμά έγινε αντιληπτό από την κουλτούρα του 19ου αιώνα ως μία φρέσκια
εφεύρεση ή μήπως έφτασε σαν μία ανανέωση, καθόλου συγκλονιστική, μιας καθιερωμένης
πολιτιστικής πρακτικής (τις ονομαζόμενες screen practices στην αγγλική). Οι σημερινές μας κινηματογραφικές
"συνήθειες", καθώς και η στάση μας απέναντι στις μελλοντικές τεχνολογικές
καινοτομίες, σχετίζονται με αυτήν την απάντηση σε βαθμό που ελάχιστα
υποψιαζόμαστε.
Πρώτα απ' όλα, πολύ πολύ ενδιαφέρον το αφιέρωμα για την γέννηση του κινηματογράφου.
ΑπάντησηΔιαγραφήΠροσωπικά δεν θα αρνιόμουν να δεχτώ ως "πρωτείο" ή απαρχή, την πρώτη ιδωτική προβολή μιας ταινίας, χωρίς την απαίτηση συλλογική εμπειρίας.
Το θέμα βέβαια είναι, τί δεχόμαστε ως κινηματογράφο (ως προς το οπτικό αποτέλεσμα): Το phénakistiscope, την μαγική λατέρνα, μια χρονοφωτογραφία -που καταγράφει (μεν) τα στάδια της πορείας ενός δρομέα, ακίνητα (δε) ;
Κατά τη γνώμη μου, η τεχνική δυνατότητα καταγραφής και κυρίως αναπαραγωγής της κίνησης ως κίνησης είναι το βασικό στοιχείο για την έναρξη του κινηματογράφου ως τεχνικού επιτεύγματος (όχι απαραίτητα ως τέχνης βεβαια).
Άλλωστε η φύση και η λογική του σινεμά προϋπάρχουν της τεχνικής του δυνατοτητας (η φαντασία μας και ο τρόπος που ονειρευόμαστε είναι ήδη κινηματογραφικά ως προς τη λογική τους).
fidelio,
ΑπάντησηΔιαγραφήΕυχαριστώ πολύ για το σχόλιό σου.
Ελπίζω να έγινε κατανοητό ότι με το κείμενο αυτό δεν εκφράζω την προσωπική μου υποστήριξη στην υποψηφιότητα των Lumière, αλλά εξηγώ τους λόγους που η θεωρία και Ιστορία την ανέδειξε ως επικρατούσα (καθώς και τις συνέπειες αυτής της επιλογής).
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε εποχή δίνει τους δικούς της ορισμούς στις διάφορες έννοιες, επομένως αυτό που εννοούμε ως σινεμά σήμερα, διαφέρει από τις αντιλήψεις του 1920, ακόμα περισσότερο από εκείνες του 19ου αιώνα. Τότε, βρισκόμασταν ακόμα στις απαρχές μιας νέας εποχής, που έμελλε να σημαδευτεί από τις υψηλές ταχύτητες, την ασταμάτητη τεχνολογική πρόοδο και το χάος των μεγαλουπόλεων. Ο κινηματογράφος ήρθε σαν μία από τις πολλές καινοτομίες που έστρωναν το δρόμο προς αυτόν το μοντερνισμό της καθημερινότητας. Όλα αυτά διαφέρουν πάρα πολύ από τους μύθους με τους οποίους περιβάλλουμε σήμερα την αγαπημένη μας τέχνη.
Έτσι, ο cinématographe των Lumière εντάσσεται σε ένα πλαίσιο πρακτικών που φτάνουν μέχρι τη μαγική λαντέρνα του 17ου αιώνα, ενώ το kinetoscope του Edison ακολουθεί περισσότερη τη λογική των "ιδιωτικών" οπτικών παιχνιδιών. Πρόκειται για δύο διαφορετικές εφευρέσεις που βασίζονται στα ίδια τεχνικά πρότυπα. Όλα είναι σινεμά ή όχι; Ο καθένας δικαιούται της άποψής του.
Μια μικρή μόνο παρατήρηση: δεν είναι αλήθεια ότι η χρονοφωτογραφία απέκλειε την κίνηση. Από το 1890 ο Marey κατασκευάζει χρωνοφωτογραφίες σε φιλμ με κίνηση, και μάλιστα άλλοτε σε γρήγορη κίνηση, άλλοτε σε ραλεντί (γι αυτό κι ο Epstein χρόνια μετά είναι διάδοχός του). Αυτό που δε σκέφτηκε ποτέ, ή μάλλον δεν τον ενδιέφερε, είναι να φιλμάρει και να προβάλει κινούμενες εικόνες στην κανονική τους ταχύτητα.
Όντως πολύ ενδιαφέρον το αφιέρωμά σου, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν αναφέρεσαι απλά και μόνο στα "επίσημα" γεγονότα και ανθρώπους (Grand Café και Lumière αντίστοιχα) που σχετίζονται με την γέννηση του κινηματογράφου αλλά θέτεις διάφορα ερωτήματα που αμφισβητούν την επίσημη "βίβλο" της Ιστορίας του κινηματογράφου. Έχω στην κατοχή μου το βιβλίο του περίφημου ιστορικού Georges Sadoul για την Ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου. Το καλό με αυτο το βιβλίο είναι ότι αναφέρεται με πολλές λεπτομέρειες στις αρχές του κινηματογράφου .
ΑπάντησηΔιαγραφήargiris,
ΑπάντησηΔιαγραφήΕυχαριστώ για το σχόλιο. Μου δίνεις άλλωστε την αφορμή να δώσω κάποιες βιβλιογραφικές αναφορές για όσους ενδιαφέρονται να εντρυφήσουν πάνω στο ζήτημα της γέννησης του σινεμά. Δυστυχώς, δεν έχω τη δυνατότητα να γνωρίζω ποια από τα παρακάτω βιβλία έχουν τύχει ελληνικής μετάφρασης.
Ανάμεσα στα βασικά ιστοριογραφικά έργα του κινηματογράφου, εκείνο που εμβαθύνει περισσότερα στο ζήτημα της γέννησης, είναι το Histoire Comparée du Cinéma του Jacques Deslandes (Paris: Castermann, 1966 για τον πρώτο τόμο, 1968 για το δεύτερο). Ειδικά ο πρώτος τόμος, που τοποθετείται ανάμεσα στο 1826 και το 1896, βασίζεται περισσότερο στην τεχνική πλευρά, παραμελώντας επιμελώς και σκοπίμως την αισθητική, και προωθεί συστηματικά τη θέση πως το σινεμά γεννήθηκε σχεδόν ταυτόχρονα σε διαφορετικές χώρες του κόσμου μέσα σε ένα πλαίσιο οικονομικό-βιομηχανικό. Πέραν της σφαιρικής, "επιστημονικής" της προσέγγισης που βρίθει πληροφοριών και ντοκουμέντων, η Ιστορία του Deslandes είναι μια απόλαυση στην ανάγνωση, κυρίως επειδή περιέχει συγκεντρωμένες τις απόψεις των σημαντικότερων ιστορικών του σινεμά, ως αφορμή για μια αδυσώπητη επίθεση εναντίον τους. Πάντως, ο Deslandes αφιερώνει αρκετές σελίδες στην, κακώς παραγνωρισμένη κατά τη γνώμη του, υποψηφιότητα του Reynaud.
Όπως, δικαιότατα αναφέρει ο φίλος argiris, το πλέον διάσημο ιστορικό βιβλίο είναι εκείνο του Sadoul, το οποίο μάλιστα αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος του πρώτου τόμου του στην εποχή της γέννησης του σινεμά. Στον πρόλογό του, ο ίδιος ο συγγραφέας δηλώνει πως ξεκίνησε να γράφει έχοντας στο μυαλό του ως δεδομένο πως η πατρότητα του κινηματογράφου ανήκει στους αδελφούς Lumière. Αλλά κατά τη διάρκεια της έρευνάς του, γρήγορα διαπίστωσε πως τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά.
Από εκεί και πέρα, αναφέρω κάποια βιβλία τα οποία δε διστάζουν να πάρουν ξεκάθαρη θέση υπέρ του ενός ή του άλλου πρωτοπόρου:
Υπέρ των Lumière:
- G.Michel Coissac, "Histoire du Cinématograph", 1926
Υπέρ του Edison:
- W.K.L. Dickson, "The History of the Kinetograph Kinetoscope and Kineto-phonographe", 1894 (ο Dickson ήταν βασικός συνεργάτης του Edison και σκηνοθέτης των ταινιών της εταιρείας του)
- Terry Ramsaye "The Million and one nights", 1926
Για μια αποδόμηση του μύθου του Edison ως πρωτοπόρος του σινεμά:
- Gordon Hendricks, "The Edison Motion Picture Myth", 1961
Τέλος, πάνω στον Marey, αξίζει κανείς να αναζητήσει διάφορα άρθρα των Laurent Mannoni και Maria Tortajada, οι οποίοι αμφισβητούν με πειστικότατα, κατ'εμέ, επιχειρήματα, την επικρατούσα θέση με βάση την οποία ο Γάλλος φυσιολόγος δεν ενδιαφερόταν για τη σύνθεση της κίνησης, άρα και την αναπαραγωγή/προβολή κινούμενων εικόνων.
Πω πω ρε Αχιλλέα, ολόκληρη εγκυκλοπαίδεια είσαι! Μου φαίνεται την επόμενη φορά που θα πάρω βιβλία θα σε συμβουλευτώ. Πολύ χρήσιμη η βιβλιογραφία που παραθέτεις αν και δυστυχώς πιστεύω ότι δεν θα έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά (από όσο θυμάμαι τουλάχιστον).
ΑπάντησηΔιαγραφήΠολύ θα ήθελα να διαβάσω το βιβλίο που αναφέρεται στην αποδόμηση του μύθου του Edison γιατί λειτούργησε σαν τύραννος στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού προσπαθώντας να κρατήσει το μονοπώλιο ολόκληρου του κινηματογραφικού μέσου στα χέρια του με βρόμικες μεθόδους μέσω του Τραστ και του περίφημου πολέμου των ευρεσιτεχνιών. Βέβαια για κάθε μία υπόθεση που κέρδιζε εναντίον κάποιου μικροπωλητή δέκα ξεφύτρωναν, οπότε και ήταν αναπόφευκτο να εμποδίσει την “ανεξαρτησία” του κινηματογράφου.
Ευχαριστώ για το κοπλιμέντο, απέχω πολύ από μια κινητή εγκυκλοπαίδεια αλλά ευχαρίστως να συζητήσουμε αν πρόκειται για βιβλία.
ΑπάντησηΔιαγραφήΣχετικά με τον Edison, μου δίνεις πάλι ωραία αφορμή, αυτή τη φορά για να παραθέσω μια ιστορία σχετικά με τη γέννηση του κινηματογράφου στην Αγγλία. Τον Οκτώβριο του 1894, ένας κατασκευαστής ονόματι Robert William Paul, θαμπωμένος από την απίστευτη επιτυχία των πρώτων συσκευών Kinetoscope που έφτασαν στο νησί, αποφάσισε και κατόρθωσε να κατασκευάσει μέχρι το τέλος της χρονιάς έξι συσκευές παρόμοιες με εκείνες του Edison. Μάλιστα, η παραγωγή του κατά τη διάρκεια του 1895 ξεπέρασε τις εξήντα συσκευές. Το πρόβλημα ήταν, όμως, πως ο Edison απαγόρευε στους εκπροσώπους του ανά τον κόσμου να πουλάνε αυθεντικά φιλμ της εταιρείας του σε όσους δεν είχαν αυθεντικά Kinetoscope/Vitascope. Έτσι, ο Paul αποφάσισε, με τη βοήθεια ενός άλλου Αμερικάνου εφευρέτη, του Birt Acres, να γυρίσουν τις δικές τους ταινίες.
Και κάπως έτσι, "χάρη" στον Edison, το αγγλικό σινεμά γεννήθηκε...