Φilmind: Νοσταλγία

Από τον Γιώργο Παυλίδη

O πρωταγωνιστής Γκορτσακώφ (Όλεγκ Γιανκόφσκι), έχει μεταναστεύσει για το σκοπό μιας καλλιτεχνικής έρευνας στην Ιταλία. Περιδιαβαίνει μελαγχολικά τα μνημεία της και αδυνατεί να βρει τη γαλήνη, αφού νοσταλγεί βαθιά την γη όπου γεννήθηκε. Ο Ταρκόφσκι επιχειρεί να αποκαταστήσει αυτή τη χαμένη γαλήνη – να γιατρέψει τη Νοσταλγία - καθώς συναισθάνεται την πνευματική δοκιμασία του ήρωά του και διαβλέπει μια συνταρακτική λύση, την οποία αναπτύσσει πάνω στην οθόνη.

Αρχικά, τα αργά και μεγάλης διάρκειας μονοπλάνα μας δίνουν την αίσθηση του χρόνου που κυλά βασανιστικά και φέρνει στο κέντρο της προσοχής μας την εσωτερική δοκιμασία του ήρωα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η σκηνή όπου επιχειρεί -με μια τριπλή κοπιαστική προσπάθεια- να διασχίσει το νερό μιας δεξαμενής κρατώντας ζωντανό το σύμβολο του αναμμένου κεριού.

Την ίδια στιγμή, η επαναλαμβανόμενη ηχητική παρουσία των σταγόνων της βροχής δημιουργούν τον δικό τους ηχητικό ρυθμό. Αυτός ο ρυθμός, από τη μια μεριά, μοιάζει να μας υπνωτίζει και να μας έλκει στο εσωτερικό του ψυχισμού του ήρωα. Από την άλλη μεριά, εισάγει στην ατμόσφαιρα της ταινίας την δόνηση μιας νοσταλγικής επιθυμίας που βασανίζει τον πρωταγωνιστή.

Ο συνδυασμός αυτών των μεγάλων, σε διάρκεια, μονοπλάνων (που αφήνουν άπλετο χώρο και χρόνο στο βλέμμα μας ώστε να περιεργαστεί και να αισθανθεί κάθε λεπτομέρεια), του ηχητικού μοτίβου των σταγόνων και του οπτικού μοτίβου των αντανακλάσεων στις επιφάνειες του νερού (σύμβολο μνήμης στο σινεμά του Ταρκόφκι), λειτουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε κάθε στοιχείο –οπτικό και ηχητικό- να ισχυροποιεί το στίγμα της παρουσίας του μέσα στο περιβάλλον των εικόνων. Το αποτέλεσμα είναι μια αναβάθμιση ολόκληρης της ατμόσφαιρας και του νοήματος της ταινίας.

Και φτάνουμε στο τελευταίο πλάνο, όπου ο Ταρκόφσκι δίνει την δική του λύση στην –αγιάτρευτη- νοσταλγία του ήρωα του. Σε ένα πλάνο τρίχρωμης απόχρωσης (ανάμεσα σε "σπασμένο" λευκό, καφέ και σέπια) που αλλοιώνει αινιγματικά τον χώρο και τον χρόνο, βλέπουμε το γενέθλιο, υπαίθριο τοπίο του Γκορτσακώφ και μέσα του τη μικρή λίμνη, απoσπάσματα από κολώνες που αντανακλώνται με καθαρότητα στα νερά της, τον ίδιο τον πρωταγωνιστή να κάθεται πίσω της κοιτάζοντας προς το μέρος μας, δίπλα του το λυκόσκυλό του, και πιo μακριά το πατρικό του σπίτι. Εν μέσω των σταγόνων - νιφάδων που αρχίζουν να πέφτουν, αποκαλύπτεται βαθμιαία και ο ιταλικός καθεδρικός ναός που περιβάλλει το ρωσικό τοπίο.

Στο πλάνο αυτό πραγματοποιείται –κινηματογραφικά- μια λυτρωτική για τον ήρωα συνάντηση ανάμεσα σε δύο τόπους: την Ιταλία (ο καθεδρικός ναός) όπου ο ήρωας βρίσκεται σωματικά, και την Ρωσία (το πατρικό σπίτι) όπου βρίσκεται νοσταλγικά. Η αγωνία του ήρωα μοιάζει να έχει καταλαγιάσει. H Νοσταλγία έχει βρει την κινηματογραφική της διέξοδο.